ضوابط و استانداردهای فضاهای تجاری

از آنجا که مراکز تجاری علاوه بر مکان خرید به محلی برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت نیز تبدیل شده، طراحی صحیح این مراکز اهمیت دو چندان پیدا کرده است. هر شهر به نسبت جمعیت و امکانات خود به فضای تجاری نیاز دارد. سرانه مساحت تجاری در هر شهر به نسبت هر ساکن شهری در حدود 5 متر مربع در نظر گرفته می شود؛ البته این میزان در شهر های توریستی و یا در شهرهایی که قدرت خرید خانوار بالاتر است ممکن است بیشتر هم شود. 

شرایط لازم برای موفقیت یک مرکز تجاری قرار گرفتن در مکان مناسب است. منظور از مکان مناسب دسترسی مطلوب، پتانسیل فروش، پتانسیل رشد منطقه در آینده، اندازه و شکل مناسب زمین، موقعیت فروشگاه های مجاور و... است. امروزه به دلیل افزایش قیمت زمین مخصوصا زمین های با کاربری تجاری در شهر ها لازم  است با طراحی صحیح و رعایت ضوابط و استانداردها استفاده بهینه از فضاهای تجاری شود؛ در این مقاله چند بخش از زیرمجموعه فضاهای تجاری را بررسی می کنیم:

طراحی داخلی فروشگاه ها 

ابعاد فروشگاه ها بر اساس فروش نوع کالا، مبلمان، سازه و نیازمندی های آن است. برخی از ابعاد و استانداردهای کلی فروشگاه ها در یک مرکز تجاری عبارتست از:

1.     حداقل عرض مغازه ها 3 متر و حداقل مساحت آنها 15 متر است.

2.     مغازه ای با امکان حرکت تنها یک مشتری در راهرو بین ردیف اجناس، معمولا دارای عرض 3.5 الی 4.5 متر و طول 9 الی 18 متر می باشد.

3.     بالکن ها حداقل باید 2.2 متر از کف مغازه ها فاصله داشته باشند تا وسایل و کالاها به راحتی در آن جای گیرند. ارتفاع کف نیم طبقه تا سقف، حداقل 1.9 متر برای استفاده های عمومی است.

4.     حداقل عرض راهروها برای فروشنده ها 50 سانتی متر و عرض مناسب 60 الی 70 سانتی متر می باشد.

5.     عرض راهروهای عمومی و اصلی حداقل 1.5 متر و حداکثر 3.2 متر می باشد. عرض مناسب 1.7 تا 2 متر است.

6.     حداقل ارتفاع سقف فروشگاه ها و به طور کلی فضاهای تجاری 3.8 متر تا 4 متر در نظر گرفته می شود که در حدود 1 متر از فضاهای مسکونی بیشتراست.

محل قرار گیری صندوق معمولا نزدیک به درب خروجی قرار میگیرد.

هایپر مارکت ها

نیاز به فروشگاه های چند منظوره با وسعت زیاد و تنوع بالای کالاها جهت براورده کردن نیازهای مصرفی مشتریان مخصوصا در شهر های بزرگتر و پرجمعیت تر بیش از پیش احساس می شود. هایپر مارکت ها به تنهایی و یا به عنوان یکی از اجزای مجتمع های تجاری، یکی از مهم ترین مراکز مورد نیاز شهروندان به شمار می آیند؛ به همین دلیل طراحی اصولی آنها اهمیت ویژه ای دارد. از جمله مسائل تاثیر گذار در طراحی این فضا عبارتست از: ترتیب قرارگیری محصولات، نورپردازی مناسب، چیدمان قفسه ها و یخچال ها، نحوه استفاده از سبد ها و چرخ دستی ها، مسیر حرکت مشتریان و... .

به طور کلی فرم مطلوب برای هایپر مارکت ها مستطیل و کشیده است، اتاق های مربوط به آماده سازی و انبارها معمولا در انتهای فروشگاه قرار می گیرد و باجه های پرداخت و صندوق ها در جلوی درب جای می گیرند. در حالت استاندارد ستون ها نباید در مسیر های تردد فروشگاه قرار گیرند. مسیر تردد بین دو ردیف قفسه 210 سانتی متر است به طوریکه دو نفر به همراه چرخ دستی بتوانند از آن عبور کنند. انتهای ردیف قفسه ها باید باز باشد تا مراجعین مجبور نشوند برای بازدید ازردیف بعدی قفسه ها، مسیر طی شده را برگردند. تجهیزات خنک سازی مواد غذایی در مجاورت دیوارها قرار می گیرند. نحوه چیدمان اقلام مختلف باید به گونه ای باشد که دسترسی مناسبی برای افراد ایجاد کند و حتی الامکان مسیر طی شده برای خرید کوتاه باشد.

سیستم های ارتباط عمودی

عناصر این سیستم شامل آسانسور، پله برقی و راه پله ها و پله های خروجی اضطراری (برای مراکز با بیش از 3 طبقه ) است. راه پله های مراکز تجاری هر چند استفاده چندانی ندارند ولی مانند راه پله های فضاهای مسکونی از استانداردهای یکسانی تبعیت می کنند؛ حداکثر ارتفاع پله ها 18 سانتی مترو حداقل اندازه کف پله ها 30 سانتی متر در نظر گرفته می شود، حداقل عرض راه پله 90 سانتی متر است ولی در مورد فضاهای تجاری عرض 120 سانتی متری برای راه پله قابل قبول است. عرض هر پاگرد حداقل باید 110 سانتی متر باشد و تعداد پله هایی که مابین پاگرد قرار می گیرند نباید بیشتر از 12 پله باشند، ولی به طور معمول 8 الی 9 پله مطلوب خواهد بود.

پله برقی

بیشترین کاربرد پله برقی در اماکن عمومی مانند فرودگاه ها، مترو، ساختمان های تجاری و فروشگاه های بزرگ و ... است.

1.     در فاصله ارتفاع عمودی بیش از 3.5 متر بین سطوح در مسیر گردش عمومی، پله برقی بهترین وسیله جابجایی افراد است.

2.      حداکثر سرعت پله برقی در صورتیکه زاویه شیب آن بیش از 30 درجه نباشد، 0.75 متر بر ثانیه است.

3.     حداکثر زاویه شیب پله برقی 30 درجه و در شرایطی که ارتفاع سقف از 6 متر بیشتر باشد 35 درجه خواهد بود.

4.     عرض پله برقی با توجه به کاربری آن متفاوت است ولی معمولا عرض مطلوب آن 1 متر است و پله برقی با عرض 1 متر قابلیت جابجایی حداقل 3000 نفر در یک ساعت را دارد.

5.     از دست انداز پله برقی تا دیوار مجاور آن حداقل به اندازه 1 متر باید فاصله داشته باشد.

آسانسور

طبق مقررات ملی ساختمان، در ساختمان های بیش از 4 طبقه تعبیه آسانسور الزامی است. قبل از جانمایی آسانسور باید ظرفیت و نوع آسانسور مشخص شود. ابعاد آسانسور باید پاسخگوی خدمات اضطراری و جابجایی افراد و بار باشد. در مراکز عمومی حداقل ابعاد اتاقک آسانسور 1.3 متر عمق در 2 متر عرض است. عرض در آسانسور دست کم 80 سانتی متر است. ظرفیت آسانسور باید طبق سرانه استفاده کنندگان از آن بر حسب کیلوگرم مشخص شود و مساحت کابین آسانسور متناسب با ظرفیت آن باشد. 

سرویس های بهداشتی

هر مجتمع تجاری باید تعدادی سرویس های بهداشتی مشتمل بر توالت و دستشویی مختص آقایان و بانوان داشته باشد. اگر استانداردهای مربوط به این فضا رعایت نشود، طبیعی است که مشکلاتی برای استفاده کنندگان به وجود خواهد آورد. بهترین محل قرار گیری سرویس های بهداشتی در مجاورت پله ها و در پاگرد است. دیوارهای سرویس های بهداشتی باید تا ارتفاع 2 متری کاشیکاری شده و قابل شستشو باشند. به ازای هر 5 توالت یک کاسه دستشویی و یک دست خشک کن نیاز است. حداقل عرض اتاقک هر توالت 85 سانتی متر است و حداقل طول آن 110  سانتی متر است. فاصله مرکز 2 دستشویی 60 سانتی متر است و فاصله هر دستشویی از دیوار مجاور آن حداقل باید 45 سانتی متر باشد.

کاسه دستشویی باید در ارتفاع بین 80 تا 85 سانتی متری از زمین نصب شود. فاصله زیر آینه از زمین حداکثر باید 100 سانتی متر باشد. تجهیزات لازم در سرویس بهداشتی مانند جای حوله، صابون و کاغذ توالت در ارتفاع بین 50 تا 120 سانتی متری از سطح زمین قرارمی گیرند. در ساختمان های عمومی حداقل یک سرویس بهداشتی باید برای افراد معلول تعبیه شود به گونه ای که در آن امکان حرکت راحت افراد با صندلی چرخ دار در دایره ای به قطر 1.5 متر فراهم باشد. در سرویس های بهداشتی درهای لولایی باید به سمت بیرون باز شوند تا فضای داخلی را اشغال نکنند.

پارکینگ

پارکینگ یکی از فضاهای مهم در مراکز خرید می باشد که به هر شکلی که طراحی شود (سربازیا سرپوشیده) نیازمند برنامه ریزی دقیقی است. در طراحی پارکینگ عواملی مانند مساحت، مسیر حرکت، مسیرهای دسترسی، چیدمان اتومبیل ها، حرکت پیاده از پارکینگ به مرکز خرید، شیب بندی و کف سازی باید مد نظر قرار گیرند. یک مرکز خرید موفق می بایست دارای تعداد کافی جای پارک باشد به نحوی که از حد استاندارد تعریف شده کمتر نباشد. استانداردهای پیشنهادی برای پارکینگ های مراکز تجاری به شرح زیر است:

1.     4 الی 5 جایگاه به ازای هر 100 متر مربع زیربنای ناخالص قابل واگذاری در مراکز تجاری که مساحت آنها بین 4000 تا 6000 مترمربع است.

2.     به ازای 5% فضای ناخالص استیجاری به رستوران و کافی شاپ به 1 جایگاه به تعداد جایگاه پارک افزوده می شود.

3.     برای پارک کردن اتومبیل 2 الگو وجود دارد: عمود و زاویه دار. نوع پارک عمود در فضا صرفه جویی کرده و سیرکولاسیون را تسهیل می کند و در نوع پارک زاویه ای پارک کردن و خارج شدن از جای پارک برای راننده آسانتر است. در الگوی عمود عرض دهانه برای اتومبیل های با ابعاد بزرگتر 19 مترو شامل 2 جایگاه پارک با عمق 6 متر است تا تردد دو طرفه در آن انجام گیرد.

4.     یک جایگاه پارک استاندارد عرضی برابر با 2.7 متر و طولی بین 5.2 تا 5.5 متر دارد.

5.     در بعضی از مراکز خرید که به صورت عمودی توسعه یافته اند، می توان پارکینگ را به صورت طبقاتی در نظر گرفت. پارکینگ های طبقاتی نیازمند استفاده از سطح شیبدار، فواصل ستون گذاری استاندارد و تهویه مطبوع هستند. فضای مفید بین 2 ستون پارکینگ طبقاتی 4.5 متر به ازای 2 ماشین است.

باراندازها

در مراکز تجاری بار اندازها باید طبق شرایط زیر باشند:

1.     به ازای هر 920 متر مربع از سطح ناخالص استیجاری، یک واحد بار انداز در نظر گرفته می شود.

2.     هر فضای بار انداز باید طولی برابر حداقل 12 متر، عرضی برابر حداقل 3.65 متر و ارتفاعی معادل 4.3 متر داشته باشد.

3.     فضا و سکوی بارگیری نباید به گونه ای در سایت قرار گیرد که ماشین های باری مستقیما از خیابان اصلی به سکو منتقل شوند.